Hasankeyf, tarihi ve kültürel zenginlikleriyle dikkat çeken bir yerleşim yeridir. Antik dönemden kalma Hasankeyf Örenyeri, Dicle Nehri kıyısındaki Hasankeyf Kalesi ve Batman Müzesi, bölgenin zengin geçmişini yansıtır.
Artuklu ve Büyük Saray, Osmanlı döneminin mimari örneklerindendir. Küçük Saray, Eyyubi mimarisini sergilerken, İmam Abdullah Zaviyesi, tarihi bir mezarlık alanında yer alır. İbrahim Bey Camii, zarif minaresiyle öne çıkar. Memikhan Köprüsü, tarihi ticaret yollarının önemli bir parçasıdır. Mor Kuryakos Manastırı, Süryani topluluğu için kutsal bir merkezdir. Bekse Kalesi ve Zeynel Bey Kümbeti, bölgenin tarihi anıtlarıdır. Batman’da gezilecek önemli 20 yer:
1. Hasankeyf Örenyeri
Hasankeyf Örenyeri, jeopolitik yapısı ve tarihi ile önemli bir yerleşim merkezidir. Antik döneme kadar uzanan köklü geçmişi, çok sayıda mağaranın mesken olarak kullanılmasından anlaşılmaktadır. Hasankeyf, kara ve su yollarının kavşak noktasında yer aldığı için savaşların nadir olduğu bir bölgede ticaret ve kültürel etkileşimin merkezi olmuştur. Bölge, İran ve İç Asya kültürleri, Doğu Akdeniz, Mezopotamya, Roma ve Bizans kültürlerini barındırmaktadır. Romalılar, İran sınırını denetim altında tutmak amacıyla Hasankeyf’te bir kale inşa etmiştir.
2. Hasankeyf Kalesi
Hasankeyf Kalesi, Dicle Nehri kıyısında, nehirden yaklaşık 200 metre yükseklikte bulunan etkileyici bir yapıdır. M.S. 363 yılında, Bizanslılar tarafından bir Süryani piskoposluğunun merkezi olarak inşa edilmiştir. Yekpare taştan yapılan bu kale, Hasankeyf’in tarihi ve stratejik önemini vurgulayan bir yapıdır.
3. Batman Müzesi
Batman Müzesi, bölgenin önemli kültürel merkezlerinden biridir ve üç ana teşhir salonuna sahiptir: Paleolitik-Neolitik, Ilısu ve Hasankeyf Salonları. Paleolitik-Neolitik Salonu, taş yapılar ve aletlerle eski dönemleri sergilerken, Ilısu Salonu Ilısu Barajı nedeniyle sular altında kalan Hasankeyf ve çevresinden gelen eserleri sunar. Hasankeyf Salonu ise Hasankeyf’ten çıkarılan tarihi eserleri sergiler. Müzede, Paleolitik Dönem’den Ortaçağ’a kadar uzanan yaklaşık 500 eser bulunur. Bu geniş koleksiyon, ziyaretçilere bölgenin zengin tarihî ve kültürel mirasını keşfetme fırsatı sunar.
4. Artuklu Hamamı
Zeynel Bey Külliyesi’nin bir parçası olan Artuklu Hamamı, külliyedeki diğer yapılardan yaklaşık 200 metre uzaklıkta, Dicle Nehri’nin kuzeyinde konumlanır. Tarihi ve mimari açıdan önemli bir yapıdır ve bölgenin Osmanlı dönemine ait kültürel mirasını yansıtır.
5. Büyük Saray
Büyük Saray, mimari özellikleri göz önüne alındığında Roma döneminde garnizon amacıyla inşa edildiği düşünülmektedir. Artuklu ve Eyyubi dönemlerinde yeniden düzenlenerek saraya dönüştürülmüştür. Yaklaşık 3.000 metrekarelik bir alanı kaplayan bu yapı, çok amaçlı kullanıma uygun olup, önemli bir mimari değere sahiptir. Dicle Nehri’ni 200 metre yükseklikten görebilen saray, aynı zamanda dinsel bir merkez olarak da kullanılmıştır.
6. Küçük Saray
Hasankeyf Antik Kent Kalesi’ndeki önemli yapılardan biri olan Küçük Saray, 1329 yılında Hasankeyf Eyyubi Meliki El-Melikül Adil Muciruddin Muhammed döneminde inşa edilmiştir. Bu yapı, kale kompleksinin üstünde yer aldığı devasa taş kütlenin tıraş edilerek şekillendirilmesiyle inşa edilmiştir. Küçük Saray, Hasankeyf’in tarihi mirasının önemli bir parçası olarak, dönemin mimari ve mühendislik becerilerini yansıtan etkileyici bir örnektir.
7. Hazo (Kozluk) Kalesi
Hazo (Kozluk) Kalesi, Kozluk ilçesinin kuzeyinde, deniz seviyesinden 905 metre yükseklikte, yöreye hâkim bir tepenin üzerinde bulunan kale hakkında kesin yapım tarihiyle ilgili bilgi ve belge bulunmamaktadır. Günümüzde kalenin büyük bir bölümü yıkılmış olup, sadece küçük bir kısmı sağlam kalabilmiştir.
8. İmam Abdullah Zaviyesi
Hasankeyf Köprüsü’ne girişte, soldaki tepe üzerinde bulunan İmam Abdullah Zaviyesi, Dicle Nehri’ne kuzeyden bakan bir mezarlık kümesinin ortasında yer alır. İmam Abdullah, M.S. 638 yılında Hasankeyf Kalesi’ni Bizans hâkimiyetinden kurtarmak amacıyla düzenlenen son akınlarda Halid Bin Velid’in ünlü komutanı İyaz Bin Ganem’in sağ kolu olarak görev yapmıştır. Bu akın sırasında Hasankeyf kuşatması esnasında şehit düşmüştür.
9. İbrahim Bey Camii
Kozluk ilçe merkezindeki caminin giriş kapısı üzerindeki kitabe, caminin 1705 yılında Garzan Aşireti’nden Murtaza Bey’in oğlu İbrahim Bey tarafından yaptırıldığını belirtmektedir. Caminin minaresi beş kenar ve bir kaide üzerine inşa edilmiş olup, mimari yapısında üstün bir sanat değeri ve zarafet taşır. Minare, çift yollu olarak yapılmış; bir yolu 100, diğer yolu ise 99 basamaktan oluşur.
10. Memikhan Köprüsü
Memikhan Köprüsü, ilk çağlardan Orta Çağ’ın ilk yarısına kadar önemli bir kervan yolu üzerinde yer almıştır. Garzan Çayı’na paralel olarak uzanan bu yol, Hasankeyf üzerinden Kuzey Mezopotamya’ya ulaşımı sağlamış ve beylikler arası ticari ilişkilerin kurulmasına büyük katkıda bulunmuştur. Köprü, asırlar boyunca işlek bir ticaret yolu olarak hizmet vermiş ve bölgesel ekonomik ilişkilerin gelişmesine önemli bir rol oynamıştır.
11. Mor Kuryakos Manastırı
Mor Kuryakos Manastırı, Turabidin bölgesinin en önemli dini yapılarından biridir. Mor Kuryakos Manastırı, Turabidin bölgesindeki 80’e yakın kilise ve manastır arasında önemli bir yer tutar. Hem tarihi hem de dini açıdan büyük bir öneme sahip olan bu manastır, Süryani Hıristiyan topluluğu için kutsal kabul edilen bir merkezdir.
12. Bekse Kalesi
Bekse Kalesi, Batman ili Sason ilçesindeki Dere köyü, Şahinli mezrasının 1 km batısında, sarp bir kayalık üzerine doğu-batı doğrultusunda inşa edilmiştir. Şahinli mezrası, Sason ilçesinin kuş uçuşu 6 km kuzeybatısında yer alır. Kalede herhangi bir kitabe bulunmamakta ve günümüze büyük oranda tahrip olmuş bir durumda ulaşılmaktadır. Bekse Kalesi’nden günümüze sadece savunma yapısı olan sur duvarlarının çok az bir kısmı sağlam kalabilmiştir.
13. Zeynel Bey Kümbeti
Zeynel Bey Kümbeti, Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan’ın oğlu Zeynel Bey için yapılmış tarihi bir anıt mezardır. Akkoyunlu Beyliği dönemine (1460-1487) ait olan bu yapı, Anadolu’daki anıt mezar geleneğinin ilk örneklerinden biridir. Kümbetin kuzey kapısı üzerindeki kitabe, yapının 11 Ağustos 1473 tarihinde Otlukbeli Savaşı’nda şehit düşen Bahadır Han Hasan Bey’in oğlu Zeynel Bey için inşa edildiğini belirtir.
14. Ulaş Köyü Mehmet Şerif Şimşek Evi
Ulaş Köyü Mehmet Şirin Şimşek Evi, Batman ili Gercüş ilçesine bağlı bir konuttur. Ulaş köyü, Batman il merkezinin 64 km güneydoğusunda ve Gercüş ilçe merkezinin 18 km doğusunda yer almaktadır. Mehmet Şerif Şimşek’e ait olan bu yapı, köyün kuzeyinde konumlanır ancak günümüzde harabe halindedir ve terk edilmiştir.
15. Topluca Mezrası Kilisesi
Topluca Mezrası Kilisesi, Batman ili Sason ilçesine bağlı Gürgenli köyünün Topluca mezrasında yer alır. Topluca mezrası, Sason ilçesinin kuş uçuşu 6.5 km kuzeybatısında konumlanmıştır. Kilise, mezranın merkezinde bulunur ve bölgenin dini mirasını yansıtan önemli bir yapıdır.
16. Pepıra Köprüsü
Pepıra Köprüsü, Hasankeyf (Artuklu) Köprüsü’ne benzer özellikler gösteren tarihi bir yapıdır. Köprünün 32 ayaklı olduğu tahmin edilmekte olup, günümüzde 15 ayağının kalıntıları yüzeyden görülebilmektedir. Pepıra Köprüsü, düzgün kalker taşlardan inşa edilmiştir. Köprünün mansap tarafındaki ayaklar yuvarlak, memba tarafındaki ayaklar ise selyaran şeklindedir.
17. Hallan Çemi Höyüğü
Hallan Çemi Höyüğü, Batman’ın Kozluk ilçesine bağlı Kaletepe köyü sınırlarında, Batman Çayı kıyısında yer alan önemli bir arkeolojik alandır. Neolitik döneme ait bu höyük, yaklaşık 10.000 yıllık bir geçmişe sahiptir ve insanlığın yerleşik hayata geçiş yaptığı yerlerden biri olarak kabul edilir. Arkeolojik kazılarda elde edilen buluntular, burada insanların ilk kez tarımla uğraştığını ve yabani tohumlar ekerek mercimek ve bezelye yetiştirdiklerini ortaya koymuştur.
18. Bozıkan Kalesi
Ana kaya üzerine inşa edilen kale, düzenli bir plan özelliği göstermese de, bulunduğu tepenin etrafını saran surlar, kalenin yer aldığı topografyanın sunduğu imkanlar dâhilinde inşa edilmiştir. Kalenin deniz seviyesinden yüksekliği yaklaşık 1300 metre olup, kapladığı yüz ölçümü kuzey-güney yönünde 176 metre, doğu-batı yönünde ise 134 metredir. İç kale ve iç kaleye iliştirilmiş dış surlardan oluşan bu yapı, bulunduğu bölgeye hakim bir savunma mimarisi örneğidir. İç kale ve dış surları, zaman içinde oldukça tahribata uğramış olup günümüzde yalnızca kalıntıları mevcut durumdadır.
19. Er Rızk Camii
Hasankeyf’te günümüze ulaşan Eyyubi Dönemi eserlerinden biri olan yapı, Dicle Nehri’nin güneyinde, Kale ile Hasankeyf Köprüsü arasında konumlanır. Avlu giriş kapısında yer alan kitabe, bu yapının Hasankeyf Eyyubi meliki Ebu’l Mefâhir Süleyman tarafından 811/1409 yılında yaptırıldığını belirtir.
20. Binatlı Höyük
Binatlı Höyük, Batman il merkezinin 10 km güneydoğusunda bulunan Binatlı köyünün 500 metre batısında yer alır. 100 m çapında ve deniz seviyesinden 639 m yükseklikte olan höyük, köy yerleşiminden 13 m yüksekte konumlanır. Bölgedeki köy yerleşimi nedeniyle yoğun tahribata uğramıştır. Kazılarda, Kalkolitik Dönem’den Ortaçağ’a kadar olan dönemlere ait seramikler bulunmuştur.
