Diyarbakır Surları, 10-12 metre yüksekliğinde, 5200 metre uzunluğunda etkileyici bir savunma yapısıdır. Diyarbakır Ulu Cami, Anadolu’nun en eski camilerinden biri olarak dikkat çekerken, Hevsel Bahçeleri 8000 yıllık tarımsal geçmişiyle öne çıkar. Diyarbakır Arkeoloji Müzesi, tarihi eserleriyle zengin bir kültürel miras sunar.
Cahit Sıtkı Tarancı Müzesi, ünlü şairin doğduğu evdir. Malabadi Köprüsü, dünyanın en büyük kemer açıklığına sahip taş köprüsüdür. Zerzevan Kalesi ve Surp Giragos Ermeni Kilisesi gibi yapılar, bölgenin tarihi önemini vurgular. Diyarbakır, keşfedilmeyi bekleyen tarihi mekanları ve kültürel mirasıyla gezginler için eşsiz bir destinasyondur. Diyarbakır’da gezilecek önemli 20 yer:
1. Diyarbakır Surları
Diyarbakır Surları’nın duvar yüksekliği 10-12 metre, genişliği ise 3-5 metre arasında değişir. Sur duvarları, şehri çevreleyen bu etkileyici yapı, 80’den fazla burç ile desteklenmiştir. Bu burçlar, savunma amaçlı olarak surların sağlamlığını artırmak için kullanılmıştır. Burçlar üzerinde çeşitli kabartmalar ve süslemeler bulunmaktadır. Güneş ve yıldız sembolleri ile hayvan figürleri, surların hem estetik hem de kültürel önemini vurgular.
Diyarbakır Surları’nın çevre uzunluğu yaklaşık 5200 metredir. İçkale’nin Suriçi bölümünün uzunluğu ise 599 metredir. İçkale dahil olmak üzere toplam sur uzunluğu yaklaşık 5800 metredir. Sur duvarlarının yaklaşık 645 metrelik bölümü çeşitli sebeplerle yıkılmış veya yıktırılmıştır. İçkale dahil sur duvarlarının çevrelediği toplam alan yaklaşık 1,57 kilometrekaredir.
2. Diyarbakır Ulu Cami
Diyarbakır Ulu Camii, Anadolu’nun en eski camilerinden biridir ve tarihi oldukça ilginçtir. Yapım tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte, cami, MS 639 yılında Mar Toma Kilisesi’nin camiye dönüştürülmesiyle oluşturulmuştur.
3. Diyarbakır Hevsel Bahçeleri
Hevsel Bahçeleri, Diyarbakır’ın tarihî ve kültürel zenginliklerinden biridir. Bu bahçeler, yaklaşık 8 bin yıl boyunca bahçe olarak varlığını sürdürmüş olup, 30’dan fazla uygarlığın izlerini taşıyan bir bölgede yer almaktadır. Tarımsal değerinin ötesinde, kültürel ve tarihî bir öneme sahip olan Hevsel Bahçeleri, halkın kullanımına açık sivil bir bahçe olarak özgün bir değer sunar. Bahçeler, bölgenin tarımsal üretkenliğini destekleyerek, çeşitli meyve ve sebzelerin yetişmesine olanak tanır.
Bölgedeki bahçe kültürünün önemini vurgulayan Hevsel Bahçeleri, sadece tarımsal değil, aynı zamanda ekolojik ve sosyal açıdan da büyük bir öneme sahiptir. Ekolojik dengeyi koruyan ve bölge halkının sosyal yaşamında önemli bir rol oynayan bu bahçeler, Diyarbakır’ın kültürel mirasının zenginliğini ortaya koyar. Hevsel Bahçeleri, hem tarihi hem de kültürel açıdan, bölgenin önemli bir parçası olarak değerlendirilmektedir.
4. Diyarbakır Arkeoloji Müzesi
Diyarbakır Arkeoloji Müzesi, Müzede, Akkoyunlu, Asur, Roma, Bizans, Hitit, Artuklu ve Osmanlı dönemlerine ait birçok eser bulunmaktadır. Ayrıca, bölgede yapılan kazılardan elde edilen Neolitik Çağ’a ait eserler de burada sergilenmektedir. Müzedeki arkeolojik ve etnografik eserlerin toplam sayısı 10.000’i aşmaktadır.
5. Cahit Sıtkı Tarancı Müzesi
Cahit Sıtkı Tarancı Müzesi, ünlü şairimiz Cahit Sıtkı Tarancı’nın doğduğu ve çocukluk yıllarını geçirdiği ev, 1733 yılında inşa edilmiştir. Diyarbakır’ın geleneksel konut mimarisinin tüm özelliklerini taşıyan bu ev, merkezi bir avlu etrafında sıralanmış dört kanattan oluşur. Zemin artı bir katlı olarak tasarlanmış olan ev, tamamen bazalt taş kullanılarak inşa edilmiştir.
6. Hasan Paşa Hanı
Hasan Paşa Hanı, Diyarbakır’ın Ulu Camii’nin doğusunda yer almaktadır. Osmanlı Dönemi valilerinden Vezirzade Hasan Paşa tarafından 1573 yılında yaptırılmıştır. Avlulu ve iki katlı olarak inşa edilen han, dönemin mimari özelliklerini yansıtan önemli bir yapıdır.
7. Behram Paşa Camii
Behram Paşa Camii, 1564-1572 yılları arasında Diyarbakır’ın 13. Osmanlı Valisi Behram Paşa tarafından yaptırılmıştır. Yapı, ünlü Osmanlı mimarı Mimar Sinan’ın eserlerinin derlendiği Tuhfetü’l Mi’marin adlı eserde de yer almaktadır. Tamamen kesme taştan inşa edilmiş olan cami, tek kubbeli bir yapıdır. Behram Paşa Camii, iç ve dış süslemeleriyle Diyarbakır’ın taş işçiliği yönünden zengin yapıları arasında önemli bir yere sahiptir.
8. Malabadi Köprüsü
Malabadi Köprüsü, 40.86 metre açıklığındaki sivri ana kemeri ile dünyanın günümüze ulaşan en büyük kemer açıklığına sahip taş kemer köprüsüdür. Malabadi Köprüsü, üzerinde bulunan insan, güneş ve arslan figürlü kabartmalarıyla dikkat çeker.
9. Ziya Gökalp Müzesi
Ziya Gökalp Müzesi, ünlü sosyolog ve yazar Ziya Gökalp’ın 1876 yılında doğduğu evdir. Bu ev, 1806 yılında bazalt taştan iki katlı olarak inşa edilmiştir. Gökalp’ın ailesi, 1824 yılında bu eve taşınmıştır. 1956 yılında müzeye dönüştürülerek Ziya Gökalp’ın hayatını ve çalışmalarını anmak için kullanılmaya başlanmıştır. Müzede, Gökalp’ın kişisel eşyaları, yazıları ve dönemin kültürel ögeleri sergilenmektedir.
10. Dicle Köprüsü
Şehre 3 km mesafede bulunan köprü, bugün ayakta görülebilen kısımlarının 1065 tarihinde Mervaniler döneminde Übeyd oğlu Yusuf isimli bir mimar tarafından inşa edildiği üzerindeki kitabeden anlaşılmaktadır. Köprü, kesme bazalt taş kullanılarak inşa edilmiş olup, toplamda 10 gözlü bir yapıya sahiptir.
11. Zerzevan Kalesi
Zerzevan Kalesi, Diyarbakır ili, Çınar ilçesinde yer almaktadır. Roma döneminde sınır garnizonu olarak kullanılan bu kale, tarihi açısından oldukça eski bir yapıdır ve kökeni yaklaşık 3 bin yıl öncesine, Asur Dönemi’ne (MÖ 882-611) kadar uzanmaktadır. Kale, Pers Dönemi’nde önemli bir stratejik nokta olarak işlev görmüştür. Bu dönemde, Kral Yolu üzerinde yer alması nedeniyle yol güvenliğinin sağlanması amacıyla kullanılmıştır. Zerzevan Kalesi, hem askeri hem de ticari açıdan önemli bir yerleşim yeri olarak tarih boyunca çeşitli medeniyetlerin ilgisini çekmiştir.
12. Surp Giragos Ermeni Kilisesi
Surp Giragos Kilisesi, Ortodoks Ermeniler tarafından kullanılan tarihi bir kilisedir. Kilisenin kesin yapım tarihi bilinmemekle birlikte, adı ilk kez 1610-1615 yılları arasında Polonyalı Simeon’un Seyahatnamesi’nde geçmiştir. Bu kilise, Ermeni mimari tarihinin önemli eserlerinden biri olarak kabul edilir. Surp Giragos Kilisesi, Ortadoğu’daki en büyük Ermeni kilisesi olarak dikkat çeker.
13. Gazi Köşkü
Gazi Köşkü’nün asıl adı Samanoğlu Köşkü’dür ve Diyarbakır’ın Mardin Kapısı’nın dışında, Dicle Köprüsü’nün batı yamacında yer almaktadır. 15. yüzyıla tarihlenen bu yapı, Akkoyunlu Devleti dönemine ait önemli bir eserdir.
14. Hazreti Süleyman Camii
Hazreti Süleyman Camii, Nasiriyye Camii, Meşhed Camii, Murtaza Paşa Camii ve Kale Camii gibi birçok farklı isimle anılmaktadır. Caminin minaresinde yer alan kitabelerden, yapının Nisanoğlu Ebul Kasım tarafından 1155-1160 yılları arasında inşa edildiği anlaşılmaktadır.
15. Meryem Ana Kilisesi
Meryem Ana Kilisesi, 3. yüzyıldan kalma köklü bir yapıdır. Zaman içinde birçok onarım görmüş olan kilise, mimarisi ve detaylarıyla dikkat çekmektedir. Özellikle Bizans Devri’nden kalma mihrabı ve Roma üslubundaki kapısı, kilisenin mimari açıdan ilginç ve önemli unsurları arasındadır.
16. Hilar Mağaraları
Hilar Mağaraları, Diyarbakır’ın Ergani ilçesine bağlı Hilar (Sesveren Pınar) Köyü’nde yer almaktadır. Bu mağaralar, Antik Çağ’dan kalma kaya mezarları ve kabartmalarıyla dikkat çekmektedir. Bölgedeki tarihî ve arkeolojik kazılar sonucunda, Hilar Mağaraları’nın bölgenin en eski yerleşim yerlerinden biri olduğu ortaya çıkarılmıştır.
17. Melik Ahmet Paşa Camii
Melik Ahmet Paşa Camii, 16. yüzyılda Diyarbakır’da Melik Ahmet Paşa tarafından inşa edilmiştir. Caminin en dikkat çekici özelliklerinden biri, tamamı çiniden yapılmış olan mihrabıdır. Bu zarif mihrab, caminin iç mekanını süsleyen önemli bir unsurdur. Caminin minaresine çıkmak için kullanılan merdivenler de oldukça ilginçtir. Minaresine yarıya kadar birbirini görmeyen iki ayrı merdivenle çıkılır ve bu noktada merdivenler birleşir.
18. Mesudiye Medresesi
Mesudiye Medresesi, Diyarbakır Ulu Cami’nin kuzeyinde yer almakta ve camiye bitişik bir konumdadır. Üzerindeki kitabe, medresenin 1198 yılında Artuklu Emiri Ebu Muzaffer Sökmen döneminde inşasına başlandığını göstermektedir. Mesudiye Medresesi, Anadolu’da içinde öğrenim yapılan ilk üniversite olarak kabul edilmektedir.
19. Birkleyn Mağaraları
Bırkleyn Mağaraları, Bırkleyn Çayı ile kesişen bir noktada Abalı Köyü yakınlarında yer alır. En uzun mağara yaklaşık 900 metre uzunluğundaki büyüleyici bir tünel şeklinde. İkinci mağara ise Asur kralları tarafından yapılan kabartmalar ve yazıtlarla süslenmiştir.
20. Ahmet Arif Edebiyat Müzesi
Ahmed Arif Edebiyat Müze Kütüphanesi, Diyarbakır’ın tarihi Sur ilçesinde yer alan ve kentin özgün sivil mimarisini yansıtan yaklaşık 120 yıllık bir konakta açılmıştır. Altı odalı ve avlulu olan bu yapı, Diyarbakır’ın geleneksel konut mimarisinin güzel bir örneği olarak öne çıkıyor. Kütüphane, Diyarbakır’ın yetiştirdiği ünlü şair Ahmed Arif’in adını taşıyor ve hem edebiyat meraklıları hem de tarih severler için ziyaret edilmesi gereken bir kültür merkezidir.
