Ayayorgi Manastırı, Bizans dönemine ait kalıntılarıyla dikkat çekerken, Güvercinada Kalesi stratejik bir noktada bulunmaktadır. Kurşunlu Manastırı, Dilek Yarımadası’nda bulunan tarihi bir yapıdır. Öküz Mehmet Paşa Kervansarayı, 17. yüzyıldan kalma, Kale Kapısı, yerel efsanelerle çevrili tarihi bir geçittir.
İbramaki Sanat Galerisi, çeşitli sanat etkinlikleri, Kaleiçi ve Hatice Hanım Camileri, mimari ve tarihi özellikleriyle, Hacı İbrahim Camii ise iç mekanındaki özgün detaylarıyla önemli tarihi eserlerdir. Kuşadası'nın mutlaka görülmesi gereken tarihi yerleri:
1. Ayayorgi Manastırı
Ayayorgi Manastırı, Dipburun yarımadasında yer alan tarihi bir yapı olup, Koyunlu tepenin güneydoğusunda konumlanmaktadır. Bu manastırın kalıntıları, Bizans döneminden başlayarak 19. yüzyıla kadar kullanılan bir ibadet yeri olarak değerlendirilmektedir. Manastırın kilise apsisi üzerindeki aziz tasvirleri, zamanla silinmiş olmasına rağmen hâlâ kısmen görülebilmektedir.
2. Güvercinada Kalesi
Güvercinada Kalesi, Kuşadası’na bir mendirek ile bağlı olan tarihi bir adadır. Genovalılar için stratejik bir öneme sahip olan bu ada, Osmanlı döneminde Mora isyanına karşı adalardan gelebilecek saldırıları önlemek amacıyla kullanılmıştır.
Güvercinada üzerinde yer alan Güvercinada Kalesi, tarihi Bizans dönemine kadar uzanmakta olup, Osmanlı döneminde adanın yenilenmesi sırasında bugünkü şeklini almıştır. Kale, korsanlara karşı bir karakol işlevi görmüş ve bu nedenle “Korsan Kalesi” olarak da anılmıştır.
3. Kurşunlu Manastırı
Kurşunlu Manastırı, Kuşadası Davutlar Mahallesi’nden yaklaşık 12 kilometre uzaklıkta ve 600 metre yükseklikte, Dilek Yarımadası Milli Parkı sınırları içindeki ormanlık alanda yer almaktadır. Bu manastır, bir Bizans yapılar topluluğu olup, eşsiz bir manzaraya sahiptir.
4. Öküz Mehmet Paşa Kervansarayı
Öküz Mehmet Paşa Kervansarayı, Kuşadası İskelesi’nin yakınında yer alan tarihi bir yapıdır. 1618 yılında Sadrazam Öküz Mehmet Paşa tarafından inşa ettirilmiştir. İlk olarak bir kale olarak yapılan bu yapı, daha sonra kervansaray olarak kullanılmaya başlanmıştır.
Kervansaray, kalın ve yüksek duvarlarla çevrili dikdörtgen bir avlunun etrafında konumlanmaktadır. İki katlı ve revaklı kapalı mekanlarıyla dikkat çeken yapıda, moloz taş ve devşirme taş malzemeler kullanılmıştır.
5. Fındıklı Kalesi
Fındıklı Kalesi, Samsun Dağları’nın kuzeyinde yer alan tarihi bir yapıdır. Yaklaşık 600-700 metre yükseklikte, kayalık bir arazi üzerine inşa edilmiştir ve Karaova, Davutlar Ovası ile Kuşadası Körfezi'ne hakim bir konumdadır. Kalenin duvarları, çevresindeki kayalık arazi ile bütünleştiği için uzaktan seçilmesi zordur. Bizans döneminde önemli bir stratejik nokta haline gelmiş olan Fındıklı Kale'nin, çok daha önceki dönemlerde de yapıldığı veya kullanıldığı düşünülmektedir.
Kale, arazinin şekline uygun olarak düzensiz bir plana sahiptir ve batı ile kuzey tarafında teraslarla inerek 100-150 metrelik uçurumlara ulaşır. Ana girişi, güneydoğu tarafından kayalık bir patika ile ulaşılabilir.
6. Kuşadası Kale Kapısı
Kale Kapısı, 17. yüzyılda Konevi Mehmet Paşa tarafından inşa edilen kent surlarının bir parçasıdır. Güney kapı olarak bilinen bu yapı, bir zamanlar üst katında karakol olarak kullanılmıştır. Kare planlı kule biçimindeki bu kapı, muhtemelen Osmanlı dönemindeki üç ana giriş kapısından biri olarak öne çıkmaktadır.
Yerel bir inanışa göre, bu kapının altından geçenlerin bir daha Kuşadası’nı terk edemeyeceği ve Kuşadalı olacağı söylenmektedir. Bu efsane, Kale Kapısı’nın kültürel önemini artıran unsurlardan biridir. 17. yüzyılın eşsiz tarihi mekanlarından biri olan Kale Kapısı, dünyada türünün üçüncü örneği olarak kabul edilen bir sergi merkezi de barındırmaktadır.
7. İbramaki Sanat Galerisi
İbramaki Sanat Galerisi, 19. yüzyılın sonunda Kuşadası'nın eşraflarından İbrahim Zeki Efendi tarafından inşa edilmiştir. Galeri, resim, fotoğraf, heykel ve seramik sergileri gibi sanat etkinliklerinin yanı sıra müzik ve şiir dinletileri ile yaratıcı drama eğitimleri gibi çeşitli etkinlikler yapılmakdadır.
8. Kuşadası Kaleiçi Camii
Kuşadası Kaleiçi Camii, 1618 yılında Sadrazam Öküz Mehmet Paşa tarafından şehrin yeniden imarı sırasında inşa edilmiştir. Cami, Sadrazamın ölümünden bir yıl önce tamamlanarak ibadete açıldığı için Sadrazam Öküz Mehmet Paşa Cami olarak da anılmaktadır. 1830 yılında büyük bir onarım geçirmiştir.
Caminin mimari özellikleri arasında tek şerefeli minaresinin sağda yer alması ve giriş kapısının kanatlarının geometrik geçmeler ile sedef kakmalarla süslenmesi dikkat çekmektedir. Plan ve mimarisi açısından Aydın ve çevresindeki diğer camilere benzerlik göstermektedir.
9. Hatice Hanım Camii
Hatice Hanım Camii, 658 yılında Söke hamisi İlyas Ağa'nın eşi Hatice Hatun tarafından inşa ettirilmiştir. Cami, kesme taştan yapılmış ve kare planlı bir yapıya sahiptir. 16 köşeli kasnağa oturan bir kubbe ile örtülmüştür.
Caminin aydınlatılması için iki kat pencereler kullanılmıştır; üst sıralardaki pencerelerin bölümleri ise alçı şebekeli ve vitraylıdır. Bu özellikler, caminin iç mekanına estetik bir görünüm kazandırmaktadır. Ayrıca, son cemaat yeri sonradan eklenmiş olup Bağdadi bir işçilik sergilemektedir.
10. Hacı İbrahim Camii
Hacı İbrahim Camii, Kuşadası eşrafından Ibramaki olarak bilinen ve çok sevilen Hacı İbrahim tarafından yaptırılmıştır. Kare planlı olan cami, ahşap tavan ile kaplanmıştır ve iç mekânı tek sıra pencerelerle aydınlatılmaktadır. Yuvarlak kemerli giriş kapısının üzerinde yağlı boya ile yapılmış bitkisel motifler yer almaktadır.