Sivrikese Cami, 1903 yılında inşa edilmiştir ve dikkat çeken ceviz ağacından minberi ile öne çıkar. Samsun Merkez Büyük Cami, 1884'te inşa edilen bu yapı, güzel süslemeleri ve görkemli kubbesiyle tanınmaktadır.
Çınaralan Kilise Cami, tarihi bir kilisenin dönüşümünü simgelerken, Taceddin Paşa Cami 1494'te yapılmış ve deprem sonrası restore edilmiştir. Bafra Büyük Cami (Cami-i Kebir), Osmanlı dönemine ait özellikler taşırken, Vezirköprü Kale Cami ise sıcak bir atmosfere sahiptir. Samsun'da gezilecek tarihi camiler – en iyi 10 tarihi cami:
1. Sivrikese Cami
Sivrikese Cami, Havza'nın Sivrikese Köyü'nde, 1903 yılında Ali Osman Ağa tarafından Todor Usta'ya yaptırılmıştır. Cami, kare planlı olup düzgün olmayan kesme taşlarla inşa edilmiştir. Duvarların birleştiği yerlerde düzgün kesme taş kullanılması dikkat çekicidir. Kırma çatısı alaturka kiremitle kaplıdır ve her cephede dikdörtgen formlu, sivri kemer alınlıklı iki pencere bulunmaktadır.
Caminin ön cephesi, 4 ahşap direkle desteklenen bir son cemaat yeri barındırır. Giriş kapısı basık kemerli olup, çevresindeki dikdörtgen çerçeve sütuncelerle süslenmiştir. Bu bölüm, geometrik ve bitkisel bezemelerle zenginleştirilmiştir; çerçevenin ortasında Arapça yazı yer alır.
Caminin girişinde 4 ahşap sütunla taşınan bir mahfil bulunmaktadır. Tavan, ahşap olup orta göbeği kademeli bir şekilde yapılmıştır. Cami'nin en dikkat çeken unsuru, ceviz ağacından yapılan minberdir. İlk yapımında bir Rum ustaya yaptırılan minber, başarılı ahşap işçiliği ile çeşitli bitkisel motiflerle süslenmiştir. Cami bahçesindeki şadırvan ise sonradan eklenmiştir.
2. Samsun Merkez Büyük Cami
Samsun Merkez Büyük Cami, Samsun il merkezinde yer alan ilin en büyük camisidir. 1884 yılında Batumlu Hacı Ali Efendi tarafından yaptırılmış, Sultan Abdülaziz'in annesi Pertevniyal Valide Sultan tarafından onarılarak halk arasında Valde Camisi olarak da tanınmıştır.
Caminin yapımında sarıya yakın renkte kesme taş kullanılmıştır. Kare planlı olan caminin üstü, tromplu merkezi bir kubbe ile örtülmüştür. Bu kubbe, sekizgen bir kasnak üzerine oturmakta olup dıştan basık bir görünüm sergilemektedir. Merkezi kubbe, dört köşedeki kuleler ile desteklenmiştir.
Caminin girişinde, dikdörtgen çerçeve içerisinde yuvarlak kemerli bir kapı bulunmaktadır. Bu kapının önünde, altı sütunun taşıdığı beş bölümlü beşik tonozlu bir son cemaat yeri vardır. Son cemaat yerinin sütun araları yakın tarihlerde camekânla kapatılmıştır.
Son cemaat yeri ile ibadet mekânı arasındaki dikdörtgen bölüm, üç kubbe ile örtülmüştür. Bu tasarım, caminin girişine daha görkemli bir görünüm kazandırmaktadır. Mihrabı yuvarlak bir niş şeklinde ve mermerdendir. Ağaç işçiliğinin güzel örneklerini yansıtan minber, madalyonlar, yıldız ve diğer motiflerle süslenmiştir.
Kubbenin içi ve duvarlar, bitkisel ve geometrik kalem işleriyle bezenmiştir. Caminin giriş cephesinin her iki tarafında, son cemaat yeri ile caminin ana duvarlarının birleştiği alanlarda iki minare yer almaktadır. Bu minareler yuvarlak gövdeli ve birer şerefelidir. Samsun Büyük Cami, mimari güzellikleri ve tarihi önemiyle bölgenin önemli ibadet alanlarından biridir.
3. Çınaralan Kilise Cami
Çınaralan Kilise Cami, Tekkeköy Delikli Kayalar'ın eteklerinde, dar ve bozuk bir yoldan geçilerek ulaşılabilen Çınaralan Köyü'nde yer almaktadır. Bu alandaki tarihi kilisenin yalnızca bir duvarı günümüze kadar ulaşmıştır. 1994 yılında, köylüler kendi imkanlarıyla bu yapıyı düzenleyerek camiye dönüştürmüşlerdir. Kilise, köyün tarihi ve kültürel mirasının önemli bir parçasını temsil etmektedir. Yapının camiye dönüştürülmesi, bölgedeki tarihsel ve dini öğelerin bir arada var olmasına olanak tanımaktadır.
4. Taceddin Paşa (Kurşunlu) Cami
Taceddin Paşa (Kurşunlu) Cami, Vezirköprü ilçesinde 1494 yılında Çanaklı Mahallesi'nde inşa edilmiştir. Başlangıçta kubbeli bir yapı olarak inşa edilen cami, 1945'te meydana gelen depremde tamamen yıkılmıştır. Yıkımın ardından yapılan restorasyonda, caminin üzeri düz çatı ile kaplanmış ve ana mekanla zaviyeler arasındaki kemerli açıklıklar kapatılmıştır.
5. Bafra Büyük Cami (Cami-i Kebir)
Bafra Büyük Cami (Cami-i Kebir), bahçe içinde yer alan tek katlı, dikdörtgen planlı bir yapıdır. Osmanlı döneminde inşa edilen bu cami, bir sıra kesme taş ve üç sıra tuğla örgü ile yapılmıştır. Kubbesi, sivri (tura) çatılı olup, çatı altında çift sıra kirpi saçak bulunmaktadır.
Caminin girişi, kuzeydeki çift kanatlı ana kapı ile sağlanmaktadır. Kapının üzerinde iki kitabe ve aşı boyasıyla yapılmış süslemeler yer almaktadır. Çatının iç kısmı, geometrik motiflerle bezeli olup, bu da camiye estetik bir görünüm kazandırmaktadır. Batı cephesindeki bir kapıdan camiye geçiş yapılabilmektedir.
Caminin ahşap yapısı, dönemin mimari özelliklerini yansıtmaktadır. Bugünkü Büyük Cami'nin inşasının tarihi ise 1670 yılına dayanmaktadır. Bu tarihte, Osmanlı Devlet adamı Köprülü Mehmet Paşa'nın kızı Ayşe Hatun tarafından yaptırıldığı kitabede belirtilmektedir.
6. Vezirköprü Kale Cami
Kale Cami, Vezirköprü ilçesinde 1969 yılında Mehmet Paşa Mahallesi'nde inşa edilmiştir ve Kale Hamamı ile yan yanadır. Küçük bir cami olmasına rağmen, sıcak ve huzurlu bir atmosfer sunmaktadır. Caminin avlusunda dikkat çekici bir 6 köşeli şadırvan bulunmaktadır.
7. Tayyar Paşa Cami
Tayyar Paşa Cami, Bafra ilçesinde 1801-1802 yıllarında Tayyar Paşa tarafından inşa edilmiştir. Osmanlı mimarisinin iç kubbe yapı tarzının karakteristik bir örneğini sunan bu cami, tarihsel ve mimari özellikleriyle dikkat çekmektedir.
Caminin en önemli özelliklerinden biri, eski özelliklerini koruyan tek şerefeli minaresidir. Duvarlarındaki orijinal bezemeler, yapılan restorasyon çalışmaları ile gün yüzüne çıkarılmış ve korunmuştur.
8. Yalı Cami
Yalı Cami, Samsun il merkezinde, Buğday Pazarı ve Saathane Meydanı'nda yer almakta olup, 1894 yılında Sadık Bin Abdullah tarafından yaptırılmıştır. Cami, Hoca Hayrettin Camisi olarak da bilinir. Yapı, kesme taş ve tuğladan inşa edilmiştir. Kare planlı olan caminin üzerinde, sekizgen kasnaklı tuğladan bir kubbe bulunmaktadır. İbadet mekânının duvarlarından kubbeye geçiş, köşe tromplarının yardımıyla sağlanmıştır. Kuzey yönüne geç dönemlerde bir son cemaat yeri eklenmiştir.
İbadet mekânı, altta dikdörtgen, üstte ise yuvarlak kemerli alçı pencerelerle aydınlatılmıştır. Mihrap alçıdan yapılmış, minber ise ahşap olup, özel bir görünüm sunmamaktadır. Cami ana duvarına bitişik olan minaresi, kalın ve uzun bir kaide üzerine yerleştirilmiş, yuvarlak gövdeli tek şerefeli bir yapıdadır.
9. Tarihi Göğceli Camii
Tarihi Göğceli Camii, Samsun Çarşamba ilçesinde Türkiye sınırları içinde ayakta kalabilen en eski ahşap cami olarak kabul edilmektedir. Çay Mahallesi'nde, Göğceli Mezarlığı'nın içinde yer alan cami, ahşaptan yığma tekniğiyle inşa edilmiş mimarinin en güzel örneklerinden birini temsil etmektedir.
Caminin inşa kitabesi bulunmamakta ve kaydedilmiş bir vakfiyesine de rastlanmamıştır. Ancak yurtdışından gelen bilim adamlarının yaptığı testler sonucunda caminin 1206 yılında inşa edildiği, önündeki revakın ise 1335 yılında eklendiği veya onarıldığı anlaşılmıştır.
Yapı, çivi kullanılmadan inşa edilmiştir; köşeleri kurtboğazı geçmelerle ve duvar boyunca tek parça olarak uzatılan ahşap perdelerle desteklenmiştir. Yapıda dövme demir çivi yalnızca direk başlarının kirişlere bağlantısında ve harim kısmındaki revak bölümlerine uzanan merteklere yapılan eklerde kullanılmıştır.
10. Karacalı Mahallesi Ahşap Cami
Karacalı Mahallesi Ahşap Cami, Terme civarındaki en eski camilerden biri olarak bilinir ve çevre köylerin Cuma Camisi olarak kullanılmaktadır. Yapının bir kitabesi bulunmamakla birlikte, doğu duvarda yer alan bir Osmanlıca yazı, Hicri 1112 tarihini göstermektedir. Bu tarih, caminin 1700/01 yıllarında inşa edilmiş olabileceğini düşündürmektedir.
Vakıflar Genel Müdürlüğü arşivinde yer alan 1905 tarihli bir vakfiye kaydı, yapının o tarihte bir ölçüde elden geçirildiğini ortaya koymaktadır. Cami, taşlara oturan kalın kütükler üzerinde, kirişleme usulüyle ahşaptan yığma tekniğiyle inşa edilmiştir. Yapının çatısı kırma olup, alaturka kiremitle örtülmüştür.
Giriş kapısının üzerinde Arapça bir yazı yer almakta, yapının içinde ise ahşap taşıyıcılar bulunmaktadır